मोती जयन्ती

कहाँसम्म्को आँट लौ हेर तिन्को
रिसाएर आँखा पनि तर्न लागे
एकै पल्ट आँखा घुमाई दिनाले
कति मर्न लागे कति डर्न लागे

कुशे औँसी त नेपाली जीनशैलीमा धेरै नै महत्व बोकेको चाड हो। एकातर्फ कुश भित्र्याउने चटारो भने बुबाको मुख हेर्ने चटारे अर्कातिर रहन्छ नै। यसै चटारोकाबीचमा आजको दिन नेपाली साहित्य नक्षत्रका युगकवि मोतीराम भट्टको जन्मजयन्ती पनि हो। माथिको श्रृङ्गार रस मोतीराम भट्टको सृजनाबाट प्रस्तुत गरिएकाे हाे।

कुमाऊगढका पण्डित दयाराम भट्ट र रिपुमर्दिनी देवीको कोखबाट १९२३ साल, भाद्र २५ गते कुशे औँसीका दिन काठमाडौँको भोसिको टोलमा उनको जन्म भएको थियो।

दरबार हाइस्कूलमा गनिएका राणा खानदानकाबीच शिक्षा लिने अवसर प्राप्त गर्ने थोरै नेपालीमध्ये एक मोतीराम ६ वर्षकै कलिलो उमेरमा सपरिवार बनारसतर्फ लागेका थिए। प्रवास बसाईंको सिलसिलामा मोतीरामले उर्दू साहित्यको पनि गहन अध्ययन गरेको पाइन्छ, जसको फलस्वरूप् केही उर्दू भाषाका नाटक समेत उनले लेखेका थिए। नेपाली साहित्यिक कौशलतालाई मलजल गर्न र यसको विकासका लागि उनले आफ्नो जीवनको अत्यन्त कम समयमा गरेको प्रयास अतुलनीय छ। नेपाली साहित्यमा समालोचनाको प्रारम्भ गर्ने मोतीरामलाई आदिकवि भानुभक्तसँगै श्रद्धापूर्वक लिइने पहिलो नाम पनि हो। साहित्यिक अग्रतामात्र नभई उनमा राष्ट्रियता र नेपालीपनमा गर्व थियो भन्ने कुरा उनको यो लेखनले स्पष्ट पार्छः

अचल झण्डा फर्कोस् फरफर गरी कान्तिपुरीमा
रिपूको मन थर्कोस् थरथर गरी छण घरीमा
यवन्तले राज गर्दा कति पतित हिन्दूस्थल भयो
फगत् यो नेपालको मुलुक बचि कञ्चन रहि गयो।

आदिकवि भानुभक्त आचार्य र मोतीराम भट्ट एकअर्काका पर्यायवाची मानिन्छन् । साथीको विवाहमा भानुभक्तको केही फुटकर कविताहरू सुनेको मोतीरामले त्यस्पश्चात् भानुभक्तका कृतिहरूलाई जनमानसमा उजागर गर्न अथक प्रयास गरेको पाइन्छ । भानुभक्तका फुटकर कविताहरू र अन्य कृतिकाबारेमा मोतीरामले अध्ययन, उत्खनन् गरी नेपाली समाजमा उजागर नगरेको भए सायद आज भानुभक्तका सबै कृतिहरू हामीमाँझ हुने थिएनन् । भानुभक्तको जीवनी पनि मोतीरामले नै लेखेका हुन् ।

नेपाली भाषाको पहिलो मासिक पत्रिका गोरखा भारत जीवनलाई बनारसमै रहेर व्यवस्थापन तथा प्रकाशनको श्रेय उनै मोतीराम भट्टलाई जान्छ । नेपाली साहित्यिक भीडका अद्वितीय तथा आफ्नो नाम जस्तै अत्यन्तै चम्किला मोतीरामका कृतिहरू मनोवेग प्रवाह, गजेन्द्रमोक्ष, प्रल्हाद भक्तिकथा लगायतका आज पनि उपयोगी र महत्वपूर्ण छन् । उनका नाटकहरू शकुन्तला, प्रियःदर्शिका र पद्मावतीको चर्चा बेला–बेला अग्रज साहित्यकारहरूले अत्यन्तै सम्मानका साथ गरिरहन्छन् । मित्र देवशमशेर जंगबहादुर राणाको अनुरोधमा शारदाको नाट्य निर्देशन गरी प्रधानमन्त्री वीरशमशेरको दरबारमा मञ्चन समेत गरिएको थियो । त्यसपश्चात् कहीँ–कतै शारदालाई मञ्चन गरिएकोबारे त्यति चर्चा पाइँदैन । जाँदा जाँदै हाम्रा अग्रज श्रद्धेय मोतीराम भट्टको यो साहित्यिक भाव केवल यहाँहरूका लागि हाम्रो पात्रोमाः
कहाँ जन्म पाएँ, कहाँ आज आएँ
दुखीमा म पैला भनी चाल पाएँ

हरे कर्म मेरो पनि के रहेछ
विधाता ममाथि बिरानै भएछ

यीजस्ता अह्राई म बस्ने उसोरी
यिनैको हुकुंमा छुँ ऐले कसोरी

विवेक् छैन कत्ती पनी दैवलाई
न मेरै दोष् के भनूँ एसलाई

नेपाली भाषामा गजलको प्रारम्भ यिनै महान मोतीरामले गरेका हुन् । उनका गजलमा प्रेम पाइन्छ, नारी संगत र सामीप्यता पाइन्छ । श्रृंगार रसले भरिएका उनका गजलहरू अत्यन्तै लोभलाग्दा छन्र। 

यी सानै उमेर देखि मन हर्न लागे ।
यस्नै सुन्दरीले जुलुम् गर्न लागे ।।

यता हेर्यो यतै मेरा नजरमा राम प्यारा छन् ।
उता हेर्यो उतै मेरा नजरमा राम प्यारा छन् ।।

वर्तमान समयमा गजललाई अध्ययन गर्ने अथवा पछ्याउने पुस्ताले पक्कै पनि उनका श्रृंगार रसका भावहरूबाट प्रभावित भएर आफ्ना रचनाहरूमा मोतीराम भट्टलाई सम्झिएकै हुनुपर्छ। 

 साभारः हाम्राे पात्राे

जन्म दिने बुबालाई एक पटक खुशीसाथ स्मरण गराैं।

कुशे औँसीलाई बुबाको मुख हेर्ने औँसी पनि भनिन्छ। आमाको मुख हेर्ने दिनमा आमाको सम्झना गरियो। गुरु पूर्णिमाका दिन गुरुको सम्झना गरियो भने कुशे औँसी पिताको सम्मान, सम्झना अनि विशेष समर्पण गर्ने दिन हाे । संसारमा हरेक विहान विस्तारै गएर एउटा साँझमा रुपान्तरित हुन्छ। विहान उदाएका सूर्य बेलुकि भएपछि अस्ताउने प्रकृतिकाे रीत छ। यिनै दिन र साँझको क्रमसँगै मानव जीवन कहिले बुबा त कहिले छोरा, कहिले आमा त कहिले छोरीको भूमिका निर्वाह गर्ने स्थानमा रूपान्तरित भइरहन्छ।


जुनसुकै धर्म या सम्प्रदायका भए पनि, बुबाको हात समातेर तोती बोली बोल्दै लरबरिएका पाइला चाल्न सिकेकाहरू हामीमध्ये धेरै छौँ। त्यसरी ताते–ताते गरेर हिँड्न सिकाउने, हाम्रो जीवन सजाउन दिन–रात अहोरात्र खटेर हामीलाई कर्म दिने अनि सुरक्षा दिने बाबु। समाजमा स्थापपित यस मान्यताकाे व्याख्या शब्दले गर्न सकिन्न, यसकाे अनुभूत मात्र गर्न सकिन्छ। तिनै बुबाहरूको बुढेसकालको बलियो लाठी बन्न हामीमध्ये धेरैले कडा परिश्रम पनि गरिरहेका छौँ होल। जे होस् आमा–बुबा नै यस जगतका देख्न सकिने भगवान हुन। आजका दिन पृथ्वीलोकका सम्पूर्ण पिताहरूलाई स्मृति गर्दै कोटी–कोटी नमन गरौं।

यी छोराछोरी बढ्लान, कमाई गर्लान् र अाफूलार्इ माँड देलान भन्ने अास हरेक आमा–बाबुले आफ्ना छोराछोरीबाट गरेका हुन्छन। सानाेमा आफूले थाङ्ना धोएर, को खाई को खाई गरेर खुवाएर, रुँदा फकाएर, माया गरेर हुर्काएको छोराछोरीहरूले पछि हुर्किएर आफूलाई दूधभात अर्थात् मिठो पोषिलो खानेकुरा देलान् र माया गरेर राख्लान् भन्ने आस गर्नु स्वाभाविक पनि हाे।

एउटा सामान्य मानव जीवनकाे आधा भाग राम्रो छोराे अथवा छोरी बन्ने उत्कट चाहना र अर्काे आधा भाग राम्रो बुबा वा आमा बन्ने अभ्यासमै बित्छ। कर्तब्यको यो जीवन स्वरुपमा बुबा–आमाको महत्व धेरै हुन्छ। एउटा बच्चालार्इ सफा र फोहरबारे जानकारी हुन्दैन। लगाएको लुगामै दिशा–पिशाब गरिदिन्छ। ती सबै फोहरहरूलाई सफा गर्दै बुबा–आमाले छोरा–छोरीहरूलाई नुहाई–धुवाई पुनः सफा कपडा लगाइदिन्छन। त्यसरी हुर्केको बच्चाले भविष्यमा ठूलो भएर आफ्ना बुबा–आमाको ख्याल राख्छ, माया दिन्छ, अनि सम्मान पनि। हाम्रो संस्कारले हाम्रो जिम्मेवारीलाई एकदमै सहज र सरल तरिकाले ब्याख्या गरिदिएको छ। माता–पिताप्रतिको हाम्रो जिम्मेवारी उहाँहरूको हामीप्रतिको लगाव र प्रेमले झन् प्रगाढ बनाउँछ।

कुशे औँसीका दिन पिताको भौतिक उपस्थिति हुने छोरा–छोरीले उनको मुख हेरेर मिठाई, फलफूल, कपडा आदि उपहार दिने र परदेशमा हुने छोरा–छोरीले फोनबाटै पनि कुरा गरेर अाशिस लिने गर्छन् भने भौतिकरूपमा अस्त भइसकेका पिताहरूलाई छोरा–छोरीहरूले तस्बिर हेरेर अथवा विभिन्न धार्मिक पीठ, देवालय जस्तैः गोकर्णेश्वर महादेव, रसुवाको बेत्रावती, तनहुँको देवघाट, विष्णुपादुका तथा सुनसरीको बराह क्षेत्र लगायतका विभिन्न पवित्र तीर्थस्थल पुगेर स्थान गरी पितृहरूको नाममा श्राद्ध गरी तर्पण दिई सिदा दान गरी अाध्यात्मिक चिन्तनबाट समेत सम्झना गर्ने गर्छन।

हरेक धर्ममा आ–आफ्नै चलन छ। तर चलन जेसुकै भएपनि बुबाप्रतिको आदर, सत्कार र सामीप्यताको गुणगान हरेक आयामबाट यस जगतका सम्पूर्ण धर्म, सम्प्रदाय र कोटीले गरेकै छन। हामी आफ्ना बुबा–आमाका भौतिक, भावनात्मक, जैविक अनि सपनाका अंशहरूका शिवाय अरु केही पनि हाेइनौं। हामीमा बगेको रगत, अडेको संस्कार र गढेका सपनाहरू हाम्रा माता–पिताबाट धेरै नै नजिक हुन्छन। ती सपना र सम्भावनाका प्रदायक, जीवन श्रृष्टिकर्ता चराचर जगतका सम्पूर्ण आदर्श बुबाहरूलाई स्मृति समर्पण।

बढ्दो आधुनिकतासँगै बुबा–आमाहरूलाई बृद्धाश्रममा राख्ने, समय र श्रोतका अभावमा हेला गर्ने अनि झर्को–फर्को मान्ने चलन बढेर गइरहेकाे छ। अनि बुबालाई हेला गर्ने कर्म जगतलाई पक्कै मान्य छैन। हामी पनि एक दिन बुबा या आमा हुन्छौँ। तसर्थ, हामीले जे गर्छाैं त्यही नै आफ्ना भावी सन्ततिबाट पछि प्राप्त गर्दछौं। आउँदा पुस्तामा पनि पितृमोहका भावना अझ प्रगाढ पार्न आजका पुस्ताले पितृप्रतिको दायित्व पूरा गर्नुपर्ने महत्व र आवश्यकता झन् बढ्दैगएको छ।

बुबाको माया गर्न धर्मले पक्कै बाँधेको छैन। समयले छेकेको छैन। अनि भूगोलले स्नेह र सम्झनालाई कैद गर्न सक्दैन। हिउँको कठांग्रिदो चिसोमा हुनुहुन्छ, हावा–हुरी बतासमा हुनुहुन्छ, मरुभूमिको गर्मीमा हुनुहुन्छ, समुन्द्र तटमा हुनुहुन्छ या नेपालमै अवसरहरूसँग पाैंठेजोरी खेल्दै हुनुहुन्छ भने पनि जन्म दिने बुबालाई एक पटक खुशीसाथ स्मरण गराैं। सामाजिकीकरण, सभ्यता र संस्कारको वर्तमान यस चक्रमा असल छोरा–छोरी बन्न सकौँं। सबैलाई शुभेच्छा। फाेटाे साभारः मुहार पुस्तिका

अाज वर्षभरि देव-कार्य तथा पितृ-कार्यमा पवित्र मानिने कुशलाई घर-घरमा भित्र्याइँदै

स्नाने दाने जपे होमे स्वध्याये पितृकर्मणि

करौ सदर्भौ कुर्वीत तथा सन्ध्याभिवादने ।।
अर्थात्ः नुहाउँदा, जप स्नान गर्दा, दान गर्दा, पाठ–पूजा, पितृ कार्यमा समेत प्रयोग हुने बहुउपयोगी कुशलाई हिन्दू धर्मावलम्बीहरू ठूलाे महत्व दिनेगर्दछन।

वैदिक सनातन हिन्दू संस्कारमा कुश एउटा अत्यन्त महत्वपूर्ण सांस्कृतिक र धार्मिक महत्वको पवित्र वनस्पति हो, जसको वैज्ञानिक महत्व पनि प्रमाणित भइसकेको छ। वैज्ञानिक भाषामा poa cynosuroides भनिने कुशले हिन्दू जनमानसमा अभूतपूर्व धार्मिक आस्था प्रवाहित गरेको छ। तिखा र धारिला पात हुने याे वनस्पति नेपालको तराईदेखि पहाडसम्म सहजै पाइन्छ। कुशको जराबाट पखाला, छालासम्बन्धी राेगहरू, मृगाैलासम्बन्धी राेग, कष्टाब्रत (महिलाहरूमा मासिक धर्मका बेला हुने पिंडा), दुग्धबर्धक (बच्चालार्इ दूध चुसाउने बेलाका लागि) अादि विभिन्न प्रकारका औषधी पनि बनाइन्छ। परापूर्वकालमा पाठशालामा अध्ययनरत शिष्यशिष्याहरूको परीक्षा लिने क्रममा कुशको धारिलो घाँसलाई खाली हातले काट्न लगाइन्थ्यो । यसो गर्दा कुशको धारले हात नकाटीकन जसले कुश जम्मा पार्न सक्थ्यो, उसलाई अव्बल मानिन्थ्यो । कुश वैदिक सनातन संस्कारको देवकर्म र पितृकर्म दुवैमा अनिवार्य वनस्पति हो।

आज औँशी अर्थात चन्द्रविनाको चूक झैँ अध्यारो रात, आजको दिन विहानै कुशलाई घरमा भित्र्याइन्छ। कुशको महिमाकाे वर्णन श्रीमद्भागवत् गीता, गरुड पुराण, यथर्व वेद र विष्णु पुराणमा समेत गरिएको छ। हिन्दू धर्मको दैनिकी र संस्कारहरू अत्यन्तै वैज्ञानिक छन, गीता र वेद नै आविष्कारका जननी हुन। आधुनिकताको खोल ओढेर सनातन संस्कारउपर खिस्सीट्यूरी गर्ने जमातले पनि अाजकल सनातन संस्कार र व्यावहारिक पक्षलाई घनीभूतरूपमा आत्मसात गर्नथालेकाे देख्नपाइन्छ।

एउटा वैज्ञानिक प्रयोगका क्रममा एकमुठ्ठी कुशलाई विकीरणमाँझ राख्दा कुशले सम्पूर्ण विकीरण आफूबाट परावर्तित गरेको पाइयो। यसप्रकारले सनातन संस्कारमा कुशको सदासर्वदा प्रयोगले प्राचीन विज्ञानको अभिलेख र प्रभावकारी व्यावहारिक जीवन शैली प्रस्तुत गरेको छ। वैज्ञानिकरुपमै शिद्ध यस अदभूत् कुशबाट बनेका औँठी र अन्य सांस्कृतिक प्रयोगमा एकपछि अर्काे पिंढीले हिन्दू धर्मले सामान्य जीवनमा समेत प्रयोग गर्न सबैलाई प्रोत्साहित गर्छ। दाहिने हातको औँलामा कुशलाई आँंैठीका रुपमा प्रयोग गर्दा वातावरणमा भएका गतल तरङ्ग र विकीरणहरू निस्तेज गर्ने विश्वास विज्ञानतः प्रमाणित सिद्धान्तहरूले स्पष्ट पार्छन।

आज भाद्र कृष्ण अमावस्या तिथि, अर्थात् कुशे औंसी। कुशे औंसीका अवसरमा नेपाल अधिराज्यभरि हिन्दु धर्मावलम्वीहरु वर्षभरि देव-कार्य तथा पितृ-कार्यमा पवित्र मानिने कुशलाई घर-घरमा भित्र्याउँदै छन।

आजका दिन पितृ देवो भव: भन्ने मान्यताअनुरूप आफ्ना बाबुलाई मन पर्ने मिठाई, भोजन आदि खुवाई जन्मदाता पिताको मुख हेर्ने र यथोचित सम्मान गर्ने परम्परा रहिआएको छ।

कुशे औसीका अवसरमा आज बाबु नहुनेहरुले पितृको तृप्ति एबम् कल्याणको कामना गरी काठमाडौँको उत्तर-पूर्वमा रहेको गोकर्णेश्वर महादेवको मन्दिरमा गई सम्झनास्वरूप श्राद्ध, तर्पण आदि गर्ने चलन छ।

त्यसो गर्न नसक्नेले घरमै ब्राह्मण बोलाएर वा नजिकका मन्दिर आदि पवित्र स्थल पुगी पितृका नाममा ब्राह्मणलाई सिधा दान गर्ने चलन छ।

यस अवसरमा मैले पनि आज विहानै उठेर नुहाई-धुवाई गरेर मेरा पिताको दिवङ्गत आत्माको चिर शान्ति र सन्तुष्टिको कामना गर्दै जल अर्पण गरें। मेरा पिताको आत्माले शान्ति पावस। 

तस्विर सौजन्य: गुगल