पृथ्वी जयन्ती तथा राष्ट्रिय एकता दिवश

यस वर्षमा जति राष्ट्रियता एकताको खाँचो त अन्य कुनै पनि वर्षमा नेपाली भूगोल र राजनैतिक परिवृत्तिलाई थिएन
होला। आजको दिनको यस विशेष आलेख म यस वर्षको विषमता र अपर्याप्त राष्ट्रिय एकताबाटै गर्ने जमर्को गर्छु।

कोरोनाको त्रास र सङ्क्रमणबाट जर्जर भएको नेपाली समाज अनि अर्थतन्त्रले नीतिगत र नेतृत्वगत मल्हमको आशा गरेको थियो यद्यपि यस वर्ष त्यसो भएन। नारायणहिटी राजदरबारमा रेस्टुरेन्ट खोल्ने निर्णयको पीडा एकातिर छ भने यसै वर्ष सुर्खेत वीरेन्द्रनगरमा पूर्व राजा वीरेन्द्रको प्रतिमा स्थापित गरिनुको एउटा सौहार्दता एकातिर छ। जे होस्, जस्तो होस्, आउँदा जाँदा हरेक वर्षहरूले राष्ट्र निर्माता पृथ्वी नारायण शाहको कमी झनै महसुस गराउँदै गएको छ। नेपाललाई यस वर्ष जति राष्ट्रिय एकताको खाँचो कहिल्यै थिएन, अहँ कहिल्यै थिएन।

राजनैतिक ध्रुवहरूका परिभाषाहरू फरक हुन्छन् तर राष्ट्रिय स्वाभिमानमा सबै ध्रुवहरू एकै छाता मुनी हुनुपर्नेमा त्यसो देखिएन, अनेकतामा एकता आउन सकेन, नेपालमा दिव्योपदेशको अक्षरशःः अवलम्बन गर्न पाए कति स्वाद हुन्थ्यो ?

आजभन्दा लगभग ३०० वर्षअघि २२से अनि २४से राज्यहरूका रूपमा नेपाल एउटा विभाजित अनि स-साना राजा रजौटाको देश थियो। यस्तै एउटा सामान्य राज्य हालको गोर्खामा थियो जहाँको राजपरिवारमा पृथ्वी नारायण शाहको जन्म भएको हो, आधुनिक नेपालको संरचना, सपना, स्वीकारोक्ति अनि गोर्खाली वीर सिद्धान्तका प्रतिपादक यिनै महान् राजालाई मानिन्छ।

यी राजालाई नेपाल मात्र नभई दक्षिण एसियासम्म एउटा दूरदर्शी अनि राष्ट्रियताको प्रतीक नेतृत्वका रूपमा हेरिन्छ । हरेक वर्ष पौष २७ गते पृथ्वी नारायण शाहको जन्मजयन्ति हर्षोल्लास पूर्वक मनाइन्छ। यस दिन केवल एउटा राजाको जन्मदिन मात्र नभई सिङ्गो नेपालको पहिचान अनि नेपालीपनको बिगुल फुकिएको र झकझक्याउने दिनका रूपमा पनि लिँदै राष्ट्रिय एकता दिवस मनाइन्छ।

विक्रम संवत् १७७९ मा आजकै दिन अर्थात् पौष २७ मा पिता राजा नर भूपाल शाह र माता कौशल्यावती देवीका प्रथम पुत्र पृथ्वी नारायण शाहले नै आधुनिक नेपालको खाका कोरेका हुन्। पृथ्वी नारायण शाहको पालामा हालको भारत अधीन रहेको तत्कालीन पन्जाबदेखि सिक्किमसम्मका नेपाली भूभाग रहेको र आजको वर्तमान नेपालभन्दा विशाल नेपाल उति बेला रहेको थियो।

१८ औँ र १९औँ शताब्दीको अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति हेर्ने हो भने पनि अहिलेका विशालकाय विभिन्न देशहरू त्यसै समयमा एकीकृत भएका देखिन्छन्। ससाना राज्य, शासक, कबिला अनि समुदायबाट एउटै देशको छानाभित्र सबैलाई ल्याउन युद्धहरू त्यस बखत विश्वभरि नै भएका थिए। चीन, जर्मन अनि इटाली लगायतका देशहरू को पनि एकताका कथाहरू हाम्रो नेपालको भन्दा फरक छैनन्। त्यसैले होला आफ्नो अन्वेषण पुस्तक आधुनिक नेपालमा इतिहासविद् डि आर रेग्मी लेख्नुहुन्छ कि पृथ्वी नारायण शाहको जितको प्रकृति उतिखेरको वेसेक्सका सम्राट्ले ससाना ब्रिटिस टापुहरूमा गरेको विजय भन्दा फरक देखिँदैन भनेर।

यस हिसाबले विकास अनि राष्ट्रिय एकतामा सँगसँगै दौड सुरु गरेको नेपाल, जर्मन, इटाली अनि चीन लगायतका देश तुलना गर्दा आज नेपाल भने विकास, समृद्धि अनि सरकारको ठुलो खाडलको सामना गरिरहेको छ।

२०६२ र ६३ को जनआन्दोलन अगाडि राजसंस्थाको शासनकालमा काठमाडौँ सिंहदरबारको पश्चिम द्वारको पृथ्वी नारायण शाहको सालिकमा भव्यरूपमा मानिस भेला हुने र फूल माला अर्पण गरेर मनाइने चलन थियो। गणतन्त्रको सुरुवातसँगै राजसंस्था अनि राज धरोहरप्रतिको अकस्मात् वितृष्णाले केही महत्त्वपूर्ण चलनहरू पनि बगाएर लगेको छ। चाहे त्यो दशैँघरमा गोर्खाबाट ल्याइने फूलपाती होस् या पृथ्वी जयन्ती होस्, नेपाली सभ्यताका ऐतिहासिक स्वरूप बनाउन सफल साहसी अनि सिङ्गो नेपालका परिकल्पनाकार पृथ्वी नारायण शाहलाई नेपालीहरूले सम्झिन आवश्यक छ। पृथ्वी नारायण शाहका वाणी अनि देश बनाउन गरेका क्रियाकलापहरूका दस्ताबेजले नेपाल अनि देशको सुशासन प्रतिको उनको मोहलाई स्पष्ट पार्छ, समग्रमा राष्ट्रिय एकताको सन्देश दिन्छ।

"घुस लिन्या र घुस दिन्या दुबै राष्ट्रका शत्रु हुन्"

"नेपाल दुई ढुङ्गा बीचको तरुल हो"

यस्ता दिव्योपदेशका दूरगामी तथा अर्थपूर्ण सरल परिभाषा अहिले पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छन्।

पृथ्वी नारायण शाहको कुरा गर्दा यिनका साहसी सेनानीहरू कालु पाण्डे लगायतलाई इतिहासले बिर्सन हुँदैन। कीर्तिपुर युद्धमा पृथ्वी नारायण शाहका दाहिने हात मानिएका कालु पाण्डेले वीर गति प्राप्त गरेका थिए। अन्त्येष्टि पश्चात् ससम्मान काठमाडौँ थानकोट नजिक इन्द्र दहमा उनको समाधि अझै पनि त्यही ठाउँमा रहेकोछ। आधुनिक नेपालको खाका कोर्ने यिनै राजाले नै गोर्खामा देखेको काठमाडौँको सपनालाई सिङ्गो नेपालमा रूपान्तरण गर्दै नेपालमा शाहवंशको इतिहासको नयाँ आयाम प्रादुर्भाव गरेका हुन। विक्रम संवत् १८३१ मा मृत्यु भएका यी दूरगामी शासकका छोरा प्रताप सिंह लगायत क्रमशः शाह सन्ततिका शासकहरूले विक्रम संवत् २०६३ को जनआन्दोलनको माग अनुरूप शासन सत्ताबाट अपदस्थ गराई गणतन्त्रात्मक नेपाल स्थापित गराइएको हो।

पृथ्वी नारायण शाहका सालिकहरू नेपालका धेरै सहरहरू अनि चोकहरूमा छन् । प्रायः चोर औँला माथि उठाएर उभिएका स्वरूपमा देखिने यिनको सालिक तथा तस्बिरले नेपाली जनलाई सदैव एकताको शिक्षा दिई रहेको छ, दिइरहने छ। काठमाडौँ र गोरखा बिचमा पर्ने नुवाकोट भूभागलाई जितेर काठमाडौँ छिरेका यिनले काठमाडौँको उत्तरपट्टि रहेको चन्द्रागिरि डाँडाबाट जब काठमाण्डौको खाडललाई नियाले त्यस क्षण काठमाडौँको सौन्दर्यले पृथ्वी नारायण शाहलाई लालहित बनाएको थियो। रण कौशलमा कुशल यी राजाले छापामार शैली अनि रणनीतिहरू लगाएर क्रमशः काठमाडौँ, ललितपुर, भक्तपुर, कीर्तिपुर अनि अन्य भूभागहरू जितेका हुन। परराष्ट्र मामिलामा पनि यिनको कुशल कूटनीति बडो रोचक र प्रेरणादायी छ।

भक्तपुरको राजपरिवारसँग मितेरी साइनो गाँसेर पनि आक्रमण गरी विजय प्राप्त गरेकाले अवसरवादीको आरोप पृथ्वी नारायण शाह माथि लागेको छ। तैपनि राजनीति र युद्धको आधारभूत संरचनामा सम्बन्ध भन्दा पनि राष्ट्रियताले निर्देशित राष्ट्रसेवक र योद्धाका रूपमा सदैव नेपाली हृदयमा रहनेछन।

युद्धका क्रममा धेरै पटकको पराजय पछि विजय भएकोमा रिसले कीर्तिपुर वासीका नाक कान काटिदिने आदेश दिएका पृथ्वी नारायण शाहको आज सम्म पनि कीर्तिपुरबासीले पुराना क्रूरताका कथाहरू भन्दछन्। जे होस् आधुनिक नेपालका यी रचयिताको आजको जन्मदिनमा सम्पूर्ण नेपालीहरू समक्ष एकता र मेलमिलाप मिश्रित अमर भावको विकास होस। एउटा कुरा भने स्पष्ट छ कि यदि पृथ्वी नारायण शाहले उतिखेर नेपाली एकताको कसरतमा हार मानेका या विफल नै भएका थिए भने आज स्वतन्त्र अनि सार्वभौम नेपाल पक्कै हुने थिएन।

सदन अनि सडक दुवैतर्फ अहिले लोकतन्त्र अनि शक्तिको विकेन्द्रीकरण नाराहरू छन् तथापि यी सबै संरचना अनि पृष्ठभूमि तयार गरिदिने मान्छेलाई भने कहिँकतै देश अनि देशवासीले भुल्न पो आँटेका हुन कि भन्ने भान सबैलाई भएको छ।

आजको दिनलाई राष्ट्रियताको एउटा ऐतिहासिक आयाम दिँदै देशैभर राष्ट्रिय एकता दिवसका रूपमा पनि मनाइने गरिन्छ। हरेक वर्षको पृथ्वी जयन्तीले राष्ट्रिय एकता दिवसका रूपमा सबै नेपाली जनलाई ऐक्यबद्ध हुन सन्देश दिने गर्दछ। बि सं २०७८ सालको राष्ट्रिय एकता दिवसमा सबैलाई हार्दिक स्वागत र अर्थपूर्ण शुभकामना।

देशको इतिहास पानीमा चलेको पानीजहाज जस्तो हैन, यहाँ पाइलाहरू मेटिँदैन पृथ्वी नारायणका आवाज अनि दृष्टिहरू आज पनि दिव्योपदेशमा अनि चन्द्रागिरिको डाँडाबाट हामी सबैलाई नियाल्छन। जय होस्!

--- हाम्रो पात्रोकोलागि सुयोग ढकालले तयार पार्नुभएको